Afet ve Acil Durum Yönetimi

Günümüzde doğal afetlerin, insanların, sanayileşmenin ve teknolojik gelişmelerin getirdiği tehlikelerin giderek artış gösterdiği gözlenmektedir. Hızlı bir biçimde artan kaynak tüketimi, doğal dengeyi neredeyse düzelmesi mümkün olmayacak şekilde bozmuştur. Bununla birlikte, sağlıklı ve yaşanabilir çevrelerin oluşturulamaması, dengesiz nüfus dağılımı ve yerleşim yerlerinin seçiminde afete duyarlılığın göz ardı edilmesi, doğal afetlerin ve acil durumların yıkıcı etkilerini daha da artırmaktadır.

Afet, büyük kayıplar ve yıkıma neden olabilen doğal, teknolojik veya insan kökenli olayların sonuçlarıdır.

Deprem, çekirge istilaları, çığlar, çölleşme, deniz ve göl su seviye değişimleri, dolu, don, heyelanlar, çamur akıntıları, hortumlar, kuraklık, orman ve çalı yangınları, fırtınalar, seller, sis ve düşük görüş mesafesi, tarımsal zararlılar, toprak kayması, deprem dalgası (tsunami), yıldırım, zemin çökmesi, salgın vb.

Nükleer santral kazaları, kimyasal ve benzeri endüstriyel kazalar, uçak, demiryolu ve gemi kazaları, baraj yıkılması, geniş kentsel alanları etkileyen uzun süreli enerji kesintileri vb.

Asit yağışları, bina - tünel - maden çökmeleri, biyolojik saldırı, cephanelik - maden - bina - boru hattı patlamaları, çöplerin toplanamaması, dikkatsizlik sonucu endüstriyel kazalar, ev ve bina yangınları, gaz ve kimyasal kaçaklar, göçler, hava kirliliği, iş kazaları, pilotajdan kaynaklanan kara - deniz - hava ve demiryolu kazaları, kıtlık ve açlık, küresel iklim değişikliği, ormansızlaşma, sabotaj, savaş hali, sibernetik saldırılar, terör, toksik atıklar vb.

Önceden öngörülemeyen, ani olarak gelişen ve hızlı bir şekilde müdahaleyi gerektiren yerel nitelikteki beklenmedik olaylar "acil durum" olarak ifade edilmektedir. Buna örnek olarak, özellikle ölüm ve yaralanmayla sonuçlanan zincirleme trafik kazaları ya da bir yıldırım düşmesiyle ortaya çıkan yangının çevredeki binalara yayılması gösterilebilir.

Modern, Bilimsel ve Bütünleşik Afet ve Acil Durum Yönetimi yaklaşımının kapsamı; müdahale seviyelerine göre şu şekilde sıralanır:

Seviye 1: Olay yönetimi

Seviye 2: Acil durum yönetimi

Seviye 3: Afet yönetimi 

Afet ve acil durum yönetimi; olası afet ve acil durumlara önceden hazırlanmak, gerçekleşme ihtimallerini azaltmak, karşı tedbir almak ve bu durumlardan en az kayıp ve zararla kurtulmayı başarabilmektir.

Bütünleşik modern afet yönetimi sistemi şu şekilde bölümlendirilir:

1. Zarar Azaltma

2. Hazırlık (Tahmin ve Erken Uyarı, Afet)

3. Müdahale (Etki Analizi)

4. İyileştirme (Yeniden Yapılandırma)

Afet öncesinde yapılması gerekenler;

Afet sırasında yapılması gerekenler:

• Haber alma ve ulaşım olanaklarını tekrar sağlamak,
• Arama-kurtarma ve ilk yardım çalışmalarını başlatmak,
• Her türlü boşaltma ve tahliye işlerinin yapılması, insanların hasarlı konutlardan uzaklaştırılması ve bu konutların insanlara daha fazla zarar vermesini önlemek,
• Geçici iskân alanları oluşturarak insanların yiyecek, içecek, giyecek, yakacak teminini sağlamak,
• Her türlü güvenlik önlemini almak,
• Çevre sağlığı ile ilgili önlemler almak,
• Hasar tespiti çalışmalarını başlatmak,
• Yangınlar, patlamalar, bulaşıcı hastalıklar vb. ikincil afetleri önlemek.

Afet sonrasında yapılması gerekenler:

• Mümkün olan en fazla sayıdaki insanı kurtarmak ve sağlığına kavuşmasını sağlamak,
• Afetlerin doğurabileceği ek tehlike ve risklerden korunmayı sağlamak,
• Afetten etkilenen toplulukların yaşamsal gereksinimlerini mümkün olan en kısa zamanda karşılamak ve hayatın bir an önce normale dönmesini sağlamak,
• Afetin doğurabileceği ekonomik ve sosyal kayıpların en düşük düzeyde kalmasını veya yaraların bir an önce sarılmasını sağlamak,
• Afetten etkilenen topluluklar için emniyetli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturmak.

Afet ve acil durum yönetiminin temel amaçları; hasar tahmini yapabilmek, afet öncesinde gereken önlemleri alabilmek, afetin zarara neden olan sonuçlarının azaltılmasını sağlamak, yaşamların ve kaynakların korunmasına yardımcı olmaktır.

CBS, coğrafi bilgiyi depolama ve işlemeye yarayan bilgisayar temelli sistemlerdir. CBS; yeryüzüne ait her türlü verinin, mekân ile ilişkileri kurularak bilgisayar ortamına aktarılması ve bu verilerin kullanılan özel programlar vasıtasıyla depolanması, sınıflandırılması, birbirleri ile karşılaştırılması, analiz edilmesi, güncellenmesi ve istenilen şekilde harita, grafik ve tablo olarak görsel hale getirilmesi işlemlerini kapsamaktadır.

CBS’nin afet ve acil durum yönetim sistemi ile ilgili çalışmalarda kullanılmasının çok büyük faydaları bulunmaktadır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

• Etkin bir veri paylaşım aracı olması,
• Güncellenebilmesi,
• Hızlı veri analizleri yapabilmesi ve kolay çözümler sunabilmesi,
• Çok yönlü görselleştirme imkânı sunması.

Olay Komuta Sistemi ya da diğer adıyla Olay Komuta Merkezi, acil durumla karşılaşıldığında verilebilecek tepkiyi koordine, komuta ve kontrol etmek için kullanılan bir araçtır.

OKS organizasyonu; Olay Komutanı, Operasyon Bölümü, Planlama Bölümü, Lojistik Bölümü ve Mali Yönetim Bölümü olmak üzere 5 temel birimden oluşur.

Acil Durum Yönetim Merkezi (ADYM); afet ve acil durum hazırlıklarını yasal olarak yürütmekle yükümlü olan ilgili kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyon ve iş birliğini sağlamak ve yürütülen hizmetleri takip ve kontrol etmek, kriz yönetimine esas olacak hazırlıkları bir merkezden koordine etmek üzere oluşturulan bir yapılanmadır.

Acil Durum Yönetim Merkezi (ADYM) uygulamada aşağıdaki isimlerle anılabilmektedir:

• Kriz (Yönetim) Merkezi
• Afet Merkez Koordinasyon Kurulu
• İl Harekât Merkezi
• Afet Acil Yönetim Merkezi
• Afet Yönetim Merkezi.

Afet ve acil durum yönetiminin başarısı, OKS ile ADYM’nin uyum, koordinasyon ve eşgüdüm içinde olmasına bağlıdır. Bir afet veya acil duruma başarılı müdahale büyük oranda OKS/ADYM uyumunun ne derece sağlandığına bağlı olacaktır. OKS/ADYM uyumu özellikle doğal afetler, çok geniş alanların tahliyesine ihtiyaç duyulan olaylar veya kitlesel yaralanmaların olduğu acil durumlarda kritik öneme sahiptir.

Türkiye de afetlere en çok maruz kalan ve afetlerden büyük zarar gören ülkeler arasında yer almaktadır. Özellikle 1939-1944 yılları arasında yaşanan ve büyük kayıplara neden olan depremler ve su baskınları, Türkiye’de doğal afetlere ilişkin politikaların geliştirilmesinde etkili olmuştur.

Türkiye’de 1999 yılı sonrası afet yönetimi organizasyonu ve yapılanmasının önemli değişimlere uğradığı bir dönem olmuştur. Büyük can kaybına ve geniş çaplı hasara neden olan 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi; dönemin çok başlılık gösteren afet yönetimi yapısının değiştirilmesi, afet ve acil durumlarda yetki ve koordinasyonun tek bir elde toplanması, kurumların afetlerle ilgili yetki ve sorumluluklarının yeniden tanımlanması zorunluluğunu doğurmuştur.

Türkiye’de afet ve acil durum yönetiminden sorumlu teşkilat Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)’dır.

Türkiye afet ve acil durum yönetim sisteminde görev alan kuruluşları; merkez örgütlenmesi, taşra örgütlenmesi ve diğer kuruluşlar şeklinde üç grupta incelemek mümkündür.

Türkiye Afet Müdahale Planının (TAMP) amacı; afet ve acil durumlara ilişkin müdahale çalışmalarında görev alacak hizmet grupları ve koordinasyon birimlerine ait rolleri ve sorumlulukları tanımlamak, afet öncesi, sırası ve sonrasındaki müdahale planlamasının temel prensiplerini belirlemektir.