Afet ve Acil Durum Yönetimi: Temel Kavramlar ve Bileşenler

En yaygın tanımlamasıyla ekonomi, “sınırsız olan insan gereksinimlerini, sınırlı kaynaklarla karşılamayı hedefleyen, sınırlı kaynakların nasıl kullanılacağını inceleyen bilim dalı”dır.

Tehlike, kayıp yaratma potansiyeli çok yüksek, doğal veya insan kaynaklı bir süreç veya olay olarak tanımlanır. Daha kapsamlı bir ifadeyle tehlike, can ve mal kayıplarına neden olabilmesinin yanı sıra toplumun sosyo-ekonomik düzen ve etkinliklerine, doğal çevreye, doğal, tarihi ve kültürel kaynaklara zarar verme potansiyeli olan doğal, insan ve teknolojik kökenli oluşum, olay veya süreçtir. Bu bağlamda tehlike, topluma veya çevreye zarar verme olasılığı olan, acil durum veya afete dönüşebilecek potansiyel olay veya bir durumdur.

Bir olayın doğurabileceği olumsuz sonuçların toplamını ifade eden kavramdır. Bir tehlikenin belli bir zaman ve mekânda gerçekleşmesi durumunda tehdit altında olan unsurların (bölgenin sakinleri, özellikleri, etkinlikleri, özgün tesisleri, tabi ve kültürel kaynakları, vb.) alacağı hasarın düzeyine bağlı olarak oluşacak potansiyel kayıplardır.

Birçok kişi “tehlike” ve felaket” kavramlarını birbirlerinin yerine kullanmaktadır. Oysa tehlike bir potansiyel iken, felaket asıl olaydır.

Kriz yönetim süreci; kriz öncesi, kriz anı ve kriz sonrası olmak üzere üç aşamaya ayrılabilir:

• Kriz öncesi yönetim; strateji oluşturmak, erken uyarı sistemlerini belirlemek, kriz planı hazırlamak ve karar destek üniteleri ile kriz ekibi kurmak gibi hazırlıkları içerir.
• Kriz anı yönetiminde yapılması gerekenler; krize tanı konulması, belirlenen önlemlerle ilgili karar alınması ve alınan kararların uygulanması olarak üç aşamadan oluşur.
• Kriz sonrası yönetimi; kriz anında yaşananlardan ve hatalardan ders alma, yeniden yapılanma, kendine düzen verme, bir başka deyişle fırsatları değerlendirme dönemidir.

Başlıca doğal afetler, oluşum nedenlerine göre jeolojik, klimatik, hidrografik ve biyolojik afetler olarak gruplandırılmaktadır.

Jeolojik kökenli afetler doğrudan doğruya kaynağını yerkabuğu ya da yerin derinliklerinden alan doğal afetlerdir. Deprem, heyelan, kaya düşmesi, volkanik patlamalar, tsunami gibi doğa olaylarını jeolojik afetlere örnek olarak verebiliriz.

Klimatik afetler, atmosfer olayları sonucunda meydana gelen afetlerdir. Bunlar atmosfer olaylarının (sıcaklık, yağış, basınç ve rüzgâr) insan için yararlı olduğu sınırı aşmasıyla meydana gelir. Klimatik afetler, doğal afetlerin büyük bir bölümünü oluşturmakta ve son yıllarda giderek artan bir şiddette ve sıklıkta meydana gelmektedir. Klimatik afetleri diğer doğal afetlerden ayıran en büyük özellik, yapılacak izleme ve erken uyarılarla zararlarının en aza indirilebilmesidir. Sıcak dalgası, soğuk dalgası, kuraklık, dolu, hortum, yıldırım, kasırga, tayfun, sel, siklonlar, tornado, tipi, çığ, aşırı kar yağışı, asit yağmurları, sis, buzlanma, hava kirliliği, orman yangınları ve benzeri olaylar klimatik afetlerin en tipik örnekleridir.

Hidrografik afetler, akarsu, göl ve deniz kaynaklı afetlerdir. Akarsu taşkınları, barajların taşması ve yıkılması, göl sularının kirlenmesi, deniz kabarmaları bu tür afetlerdendir. Günümüzde yanlış yer seçimleri, yanlış arazi kullanımı gibi insan aktiviteleri hidrografik kökenli afetlerin etkilerinin artmasına veya yenilerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Beşerî etkiler yanında bölgenin jeomorfolojik, klimatik ve jeolojik özellikleri sel, taşkın vb. olayların yaşanmasını tetikleyen faktörlerdir.

Biyolojik afetler, toprak, bitki örtüsü ve hayvanlardan kaynaklanan afetlerdir. Bulaşıcı hastalıklar ve salgınlar, böcek istilaları gibi olaylar bu kapsamda değerlendirilir.

Çok kabaca Dünyanın sağlık durumunu özetlemek gerekirse, dünya ekosistem sağlığı son dönemde yaklaşık %30 oranında, verimli topraklar son dönemde %25 oranında azalma göstermiştir.

Ana başlık olarak Dünya Ekosistem Sağlığını aldığımızda, bu başlık altında; doğal orman alanlarının son dönemde yaklaşık %15, doğal su ekosistem endeksinin %50, deniz ekosistem endeksinin %40 oranında azaldığı ve önümüzdeki dönemde bu azalma ve bozulma oranın artarak devam edeceği görülmektedir.

İnsanlar,

• Sera gazlarını fazla üreterek,
• Diğer taraftan karbon yutağı ormanları yok ederek, yakarak, yarattığı çevre kirliliği ile denizlerdeki bitkisel planktonların yok olmasına sebep olarak,
• Yanlış tarım yaparak,
• Çarpık kentleşerek,
• Hızlı ve yanlış sanayileşerek küresel ısınmanın birinci sebebi olmaktadırlar.

İklim değişiklikleri ve afetlerin ortaya çıkardığı riskleri yoksul ya da daha az gelişmiş toplumların kolaylıkla tolere etmesi çok mümkün değildir ve bunların ortaya çıkardığı maruziyetin telafisi çoğu zaman mümkün olmamaktadır. Tıpkı bugün Suriye’deki iç savaşta olduğu gibi. İç savaşın ilk başladığı dönemde Suriyeli muhaliflerin komutanlarından biri şöyle anlatıyordu ayaklanmalarının sebebini: “Tarihi bir kuraklıkla karşı karşıya kaldık. Tarımsal üretim bitti. Kuraklığın yol açtığı açlık ve yoksulluk nedeniyle yaşadığımız sorunlarımızı yönetime duyurmaya çalıştık, bize kulak veren olmadı. Biz de silaha sarıldık. Bu sadece bir özgürlük savaşı değil, bir açlık savaşı.”

Kökenleri ve gelişim hızları ne olursa olsun, tüm afet olayları ile ilgili faaliyetler, şu dört ana aşamaya (safhaya) ayrılmaktadır:

• Zarar azaltma
• Hazırlık
• Müdahale
• İyileştirme

Bu aşamalarda yapılması gereken faaliyetler birbirlerinden bağımsız olmayıp, iç içe girmiş, birbirlerini takip etme zorunluluğu olan ve bir önceki aşamada yapılan çalışmaların etkinliği, bir sonraki aşamadaki çalışmaların başarı ve verimliliğini büyük ölçüde etkileyen ve süreklilik göstermesi gereken faaliyetlerdir.

Afet öncesinde risk azaltmaya yönelik disiplinler arası ve katılımcı karar süreçlerini gerektiren birtakım çalışmaların yapılması gerekmektedir. Aynı zamanda zarar azaltmanın konularına giren bu çalışmalar şu şekilde sıralanabilir:

• Afet zararlarını azaltmak için mevcut teşvik ve kaynakların belirlenmesi,
• Yerleşim bölgesinde, kurum ve kuruluşlardaki tehlikelerin belirlenmesi,
• Yerleşim bölgesi, kurum ve kuruluşlar için risk profilinin çıkarılması,
• Açık alanların düzenlenmesi,
• Tehlikelere (sıvılaşma, heyelan, tsunami, sel, vb.) maruz alanlarda farklı imar kısıtlamalarının uygulanması,
• Tehlikeli kullanımlara ilişkin tasarruflar yapılması,
• Sanayi tesislerinin çok yönlü risklerinin azaltılması,
• Konut bölgelerinde yapı yoğunlukları ve yapılaşma dokularının konumlarına göre farklılaştırılması,
• Kritik tesislerin yer seçimleri,
• Kullanımların ve komşuluklarının risk azaltmak üzere düzenlenmesi,
• Yapısal ve yapısal olmayan risk azaltma önlemlerinin planlanması,
• Mevcut planların güncelleştirilmesi ve geliştirilmesi
• Toplumun bilgilendirilmesi ve örgütlenmesi,
• Mahalle yönetimlerinin oluşturulması,
• Katılımlı kentsel dönüşüm süreçlerinin geliştirilmesi,
• Risk azaltma çalışmalarında insan kaynaklarının kullanımı,
• Ulaşım ve altyapı sistemlerinde güzergâh ve şebeke düzenlemeleri,
• Sürdürülebilir kalkınma için iş yerlerinin afetlere dirençli hale getirilmesi çalışmaları.

Afetlere ve acil durumlara hazırlık olma konusunda en önemli faaliyetleri şu şekilde sıralayabiliriz:

• Merkezi düzeyde afet ve risk yönetimi ile ilgili planların hazırlanması ve geliştirilmesi,
• İl düzeyinde “Kurtarma ve Acil Yardım Planlarının” hazırlanması ve geliştirilmesi, Görev ve sorumluluk verilmiş personelin eğitimi,
• Kilit personeli harekete geçirecek işleyişin oluşturulması,
• Acil durum tatbikat planları yapılması,
• Sivil toplum kuruluşları ileiş birliği kurulması,
• Toplumun bilinçlendirilmesine yönelik kampanyalar düzenlenmesi,
• Tahliye yolları ve sığınakların belirlenmesi,
• Acil durum malzemelerinin stoklanması ve kontrolü,
• İletişim sistemlerinin bakımı,
• Tehlike tespit, Erken Uyarı ve Alarm sistemlerinin kurulması, işletilmesi ve geliştirilmesi.

Erken uyarı; afet riskini engellemek, bu riskleri azaltmak ya da afetlere karşı daha etkin müdahaleye imkân sağlayacak bilgilerin yetkili kurumlar tarafından zamanında ve etkin olarak duyurulmasıdır.

Afete hazırlık konusunda toplumun katkısı, kendini korumaya yönelik faaliyetlerden gruplar halinde yapılacak faaliyetlere kadar çeşitli eylemleri içerir. Söz konusu eylemleri aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz:

• Bilgi toplama ve planlama (Örneğin, aile afet planı yapma, acil durumda yapılacakları öğrenme),
• Başkalarına yardım becerileri edinme (İlkyardım vb.),
• Afet anı için hazırlıklar yapma (Deprem çantası için malzeme derleme vb.),
• Evde yapısal olmayan önlemler alma,
• Binanın yapısal incelemesini yaptırma ve gereken düzeltmeleri yapma,
• Mahallenin hazırlanması için sorumluluk alma.

Müdahale aşamasında yürütülmesi gereken faaliyetleri aşağıdakilerle sınırlı kalmamak kaydıyla şu şekilde sıralayabiliriz:

• Acil Durum/Afet İlanı,
• Acil durum operasyon planını uygulamak,
• Etkin haberleşme sürdürmek ve yeterli koordinasyonu sağlamak,
• Uyarı yayınlamak,
• İhtiyaçları belirlemek,
• Tehdit altındaki nüfusun tahliyesini gerçekleştirmek,
• Sonraki olası hasarları önlemek için çalışmalar yapmak,
• Barınak ve toplu bakım sağlamak,
• Acil durum tıbbi hizmetlerini sağlamak, Yiyecek ve içecek malzemelerinin temini ve koruması,
• Özel nüfusun (kadın, çocuk, yaşlı, engelli vb.) ihtiyaçlarını karşılamak,
• Arama kurtarma faaliyetlerini yürütmek,
• Toplu ölümlerle ilgilenmek (kimlik saptama, saklama ve defin işlemleri),
• Medya ve kamuya bilgi vermek,
• Gönüllülerin yönetimi (yardım faaliyetlerine katılan bireylerin koordinasyonu),
• Güvenliği sağlamak ve kamu düzenini tekrar oluşturmak,
• Afet sonrası, yıkımın büyüklüğünü belirlemek,
• Psikolojik destek sağlamak,
• İyileştirme uygulamalarını hızlandırılmak.

İyileştirme çalışmaları kapsamında yer alan çalışmalar:

• Enkaz yönetimi
• Kriz danışmanlığı
• Hukuksal yardım
• İstihdam yardımı
• Konut programı
• İş yerlerine yardım programları
• Sağlık ve tıbbi servisler
• Ekonomik iyileşme için programlar
• Yeniden yapılanma ve inşa

Yeniden yapılandırma çalışmaları kapsamında yer alan çalışmalar şunlardır:

• Yeniden mekânsal planlama çalışmaları
• Tamir ve güçlendirme çalışmaları
• Kentsel çevre planları
• Altyapı tesisleri
• Kalıcı konutların inşası
• Diğer sosyal hizmet tesisleri
• Ticari hayatın gelişmesi
• Normal yaşam koşullarının kurulması